esperanto.net

[unicode|latin 2]

Tak lochke je esperanto!

© Thomas Pusch kun E. Werner por TEJO Bonn 1996

Esperanto

. . . hodźi so wjele jednorišo nawuknyć hač kóžda druha rěč.

Miliony ludźi we wjace hač sto krajach na swěće tutu mjezynarodnu rěč wuknu. Esperanto zmóžni bjezposrědni kontakt mjez ludźimi a je neutralny komunikaciski srědk.

Kóžde lěto wotměwaja so po stach mjezynarodne seminary, kongresy a zetkanja, prózdninske lěhwa a druhe zarjadowanja esperantistow. Rozhłosowe sćelaki wusyłaja po cyłym swěće kóždy dźeń programy w esperanće na krótkej a srjedźnej žołmje. Słužba PASPORTA SERVO poskićuje młodym ludźom, kiž esperanto móžeja, bjezpłatne přenocowanje pola swójbow we wjace hač 70 krajach swěta.

Zo je esperanto tak wuspěšne a woblubowane, zaleži přede wšěm na tym, zo hodźi so tak spěšnje nawuknyć. Słowoskład je přewzaty z wjele rěčow, wjele słowow znate wupada. Gramatika je jednora a nima wuwzaća. Inteligentny słowotrórbny system ličbu słowow, kiž dyrbi sej wuknjacy spomjatkować, drastisce redukuje.

Hižo po někotrych njedźelach móžeš sej w esperanće dopisować abo so na mjezynarodnych zetkanjach z přećelemi z cyłeho swěta rozmołwjeć. Čehodla je esperanto tak jara jednore, móžeće hižo ze slědowaceho přehlada widźeć.

Kaž so wurěkuje, tak so pisa

Wurěkowanje nam Serbam žane ćeže nječini. Jenož na r ma so dźiwać, zo so přeco z jazykom wurěkuje abo zo je znajmjeńša derje słyšeć. Štož akcent nastupa, ma esperanto jenož jene prawidło: Kóžde słowo ma přizwuk na předposlednjej złóžce: ho-te-lo, a-mi-ko, kon-ti-nen-to.

Esperanto ma fonetiski prawopis (přeco so tak pisa, kaž so wurěkuje).

Wšitke pismiki so tak čitaja kaž w serbšćinje. Esperanto ma slědowace wosebite pismiki:

Gramatika bjez wuwzaćow

Eksistuje jenož definitny artikl, kiž w singularu a pluralu jenak wupada.

Kóncowki:

Wšitke substantiwy kónča so na -o a wšitke adjektiwy na -a:

Dual w esperanće njeeksistuje.

W pluralu připójsnje so substantiwam a adjektiwam hišće -j:

Adwerby maja podobnje kaž w druhich rěčach swoju kóncowku, mjenujcy -e. Přirunaj:

Esperanto znaje jenož dwaj padaj (kazusaj):

  1. prěni pad (nominatiw: štó, što)
    • la ronda tablo = kulojte blido
  2. štwórty pad (akuzatiw: koho, što)
    • la rondan tablon = (widźu) kulojte blido

Dalše pady, kiž w serbšćinje eksistuja (genitiw, datiw, instrumental, lokatiw), so w esperanće z pomocu předłožkow zwuraznjeja. Po nich steji nominatiw.

Akuzatiw steji po předłožkach jenož, hdyž so rozdźěl mjez městnom a směrom zwuraznja:

Wosobowe pronomeny su: 

mi =ja      ni = mój, my
vi = ty     vi = wój, wy
li* = wón   ili = wonaj, wonej, woni, wone
ŝi* = wona  si = so, sebje
ĝi* = wono  oni = spowšitkownjacy pronomen (čłowjek, jedyn)

* "Li" a "ŝi" wužiwatej so jenož za wosoby. Za wšě nježiwe wěcy a zwěrjata wužiwa so "ĝi".

Posesiwne pronomeny tworja so přez to, zo so adjektiwowa kóncowka -a wosobowyn pronomenam připójsnje:

Druhe pady hač nominatiw so runje tak tworja kaž pola substantiwow a adjektiwow: mi = ja, de mi = wote mnje, al mi = ke mni, min = mje, kun mi = ze mnu, en mi = we mni.

Tež druhe pronomeny so prawidłownje tworja a hodźa so do tabulki zestajeć. 

             kotry tutón někajki kóždy žadyn
wosoba       kiu   tiu   iu      ĉiu   neniu
wěc          kio   tio   io      ĉio   nenio
kajkosć      kia   tia   ia      ĉia   nenia
městno       kie   tie   ie      ĉie   nenie
čas          kiam  tiam  iam     ĉiam  neniam
přičina      kial  tial  ial     ĉial  nenial
wašnje       kiel  tiel  iel     ĉiel  neniel
mnóstwo      kiom  tiom  iom     ĉiom  neniom
přisłušnosć  kies  ties  ies     ĉies  nenies

Potajkim rěka kiu "što", neniam "ženje", tiel "tak", ĉie "wšudźe", iom "trochu", tia "tajki", kial "čehodla" atd.

Adjektiwy so stopnjuja ze słowčkomaj pli (bóle, wjace) a plej (najbóle, najwjace): 

granda         pli granda (ol)       plej granda (el)
wulki, -a, -e  wjetši, -a, -e (hač)  najwjetši, -a, -e (z)

Słowjesa (werby) so prawidłownje konjuguja. Njeprawidłowne słowjesa njeeksistuja. Za tworjenje prezensa, preterituma a futura dosahaja tři kóncowki.

prezens: -as

preteritum: -is

futur: -os

Konjuktiw so twori z kóncowku -us (mi amus vin = bych će lubował(a)) a imperatiw z kóncowku -u (amu min = lubuj mje). Infinitiw so kónči na -i: Mi volas lerni esperanton. = Ja chcu esperanto wuknyć.

Prašenja, na kotrež so z haj abo ně wotmołwi, tworja so ze słowčkom ĉu, na př.: Ĉu vi komprenas min? = Rozumiš mje? -- Wotmołwa: Jes, mi komprenas vin. abo: Ne, mi ne komprenas vin.

Wot 1 hač do njeskónčnosće 

unu   1  ses   6  dek unu    11  cent        100
du    2  sep   7  dek du     12  ducent      200
tri   3  ok    8  dudek      20  mil        1000
kvar  4  naŭ   9  dudek unu  21  dumil      2000
kvin  5  dek  10  tridek     31  dumil unu  2001

"miliono" wozamjenja milion. Z pomocu tutych ličbnikow móžeće nětko wowcki ličić. (Připódla prajene: "Dobru nóc!" je w esperanće "Bonan nokton!")

Ordinalne ličbniki so tworja z adjektiwowej kóncowku -a:

Słowotwórba

Złóžki, kiž maja słowotwórbny woznam, činja esperanto wosebje jednore. Tu su te najwažniše:

Prefiksy:

Sufiksy

Z pomocu słowotwórbnych elementow móžeš z mało zakładnymi słowami wjele słowow wotwodźować. Sčińmy tu mały test:

Wułušćenje

Pomhamy ći rady (prošu porto za list připołožić)!

Esperanto-Junularo en Sorabio

p/a Edward Wornar, Drježdźanska 64, D-02625 Budyšin
tel.: +49 / 35 91 / 39 60 96; edi@lusatia.de

Infos auf Deutsch gibt es auch bei unserem Landesverband:

Esperanto-Junularo en Saksio

p/a Wolfram Diestel, Schmiedestr. 17, D-04416 Markleeberg
tel.: (03 41) 4 77 84 56, Internet: ejs@www.uni-leipzig.de

slědk ku głownemu bokoju

aĉeti
kupować
agi
jednać
ami
lubować
ankaŭ
tež
ankoraŭ
hišće
antaŭ
před
apud
pódla
arto
wuměłstwo
atendi
čakć
aŭdi
słyšeć
baki
pjec
bela
rjany
blinda
slepy
bona
dobry
celi
wotpohladać
certa
wěsty
cirklo
kruh
ĉar
dokelž
ĉe
při
ĉiam
přeco
ĉie
wšudźe
ĉio
wšitko
ĉiu
kóždy
danki
so dźakować
de
wot
dio
bóh
diri
prajić
dividi
dźělić
do
potajkim
dum
mjeztym zo
ekster
zwonka
ekzerci
zwučować
el
z (něčeho)
en
w, do
erari
so mylić
esperi
so nadźijeć
estimi
sej wažić
fari
činić
fero
železo
filo
syn
fini
kónčić
flanko
bok
for
preč
forgesi
zabyć
forta
sylny
frato
bratr
fremda
cuzy
frua
zažny
glacio
lód
globo
kula
granda
wulki
grava
wažny
ĝis
hač k
ĝusta
korektny
havi
měć
hejmo
doma
hela
swětły
helpi
pomhać
hieraŭ
wčera
hodiaŭ
dźensa
horo
hodźina
horloĝo
časnik
ia
někajki
ie
něhdźe
infano
dźěćo
iri
hić
iu
něchtó
juna
młody
ĵeti
ćisnyć
ĵus
runje
kaj
a
kanti
spěwać
kapabla
kmany
kara
luby
kaŭzo
přićina
ke
zo
kelkaj
někotre
kial
čehodla
kiam
hdy, hdyž
kie
hdźe, hdźež
kio
što, štož
kiu
štó, štóž
klubo
klub
kompreni
rozumić
koni
znać
kontraŭ
přećiwo
koro
wutroba
kredi
wěrić
kun
z (něčim)
kuri
běžeć
kuraci
wuhojić
kvanto
mnóstwo
lasi
wostajić
lavi
myć
legi
čitać
lerni
wuknyć
letero
list
libera
swobodny
libro
kniha
limo
hranica
lingvo
rěč
loĝi
bydlić
longa
dołhi
luno
měsačk
mano
ruka
matura
zrały
mezo
srjedźizna
mezuri
měrić
miksi
měšeć
mola
mjechki
mono
pjenjezy
monto
hora
montri
pokazować
movi
pohibować
multa
mnohi
nacio
narod
ne
ně
necesa
trěbny
neĝo
sněh
nenio
ničo
neniu
nichtó
nombri
ličić
nomo
mjeno
noto
znamka
odoro
wóń
ondo
žołma
paco
měr
pano
chlěb
paroli
rěčeć
patro
nan
pensi
myslić
peti
prosyć
pluvo
dešć
popolo
lud
por
za (někoho)
pordo
durje
porti
njesć
povi
móc
preni
wzać
preta
hotowy
pura
čisty
radiko
korjeń
rajto
prawo
rapida
spěšny
resti
wostać
riski
riskować
rivero
rěka
ronda
kulojty
ruĝa
čerwjeny
saluti
strowić
savi
wuchować
scii
wědźeć
se
jeli
sed
ale
seĝo
stólc
sen
bjez
senco
zmysł
senti
čuć
sidi
sedźeć
signifi
woznamjenjeć
skribi
pisać
stari
stać
stelo
hwězda
strato
droha
sub
pod
suno
słónco
super
nad
sur
na
ŝipo
łódź
ŝnuro
powjaz
ŝteli
kradnyć
ŝtono
kamjeń
tablo
blido
tago
dźeń
tero
zemja
tiam
tehdy
timi
so bojeć
tio
to
tiri
ćahnyć
tiu
tón
toleri
tolerować
tra
přez
trovi
namakać
tuj
hnydom
tuta
cyły
urbo
město
valida
płaćiwy
valo
dolina
valoro
hódnota
varma
ćopły
veni
přińć
vento
wětřik
vero
prawda
veturi
jěć
vidi
widźeć
vino
wino
vivi
žiwy być
vojaĝi
pućować
vojo
puć
voki
wołać