Tak lochke je esperanto!

[unicode|latin 2]

Tak lochke je esperanto!

(c) Thomas Pusch kun E. Werner por TEJO Bonn 1996

Esperanto

. . . hodźi so wjele jednorišo nawuknyć hač kóžda druha rěč.

Miliony ludźi we wjace hač sto krajach na swěće tutu mjezynarodnu rěč wuknu. Esperanto zmóžni bjezposrědni kontakt mjez ludźimi a je neutralny komunikaciski srědk.

Kóžde lěto wotměwaja so po stach mjezynarodne seminary, kongresy a zetkanja, prózdninske lěhwa a druhe zarjadowanja esperantistow. Rozhłosowe sćelaki wusyłaja po cyłym swěće kóždy dźeń programy w esperanće na krótkej a srjedźnej žołmje. Słužba PASPORTA SERVO poskićuje młodym ludźom, kiž esperanto móžeja, bjezpłatne přenocowanje pola swójbow we wjace hač 70 krajach swěta.

Zo je esperanto tak wuspěšne a woblubowane, zaleî přede wšěm na tym, zo hodźi so tak spěšnje nawuknyć. Słowoskład je přewzaty z wjele rěčow, wjele słowow znate wupada. Gramatika je jednora a nima wuwzaća. Inteligentny słowotrórbny system ličbu słowow, kiž dyrbi sej wuknjacy spomjatkować, drastisce redukuje.

Hižo po někotrych njedźelach móžeš sej w esperanće dopisować abo so na mjezynarodnych zetkanjach z přećelemi z cyłeho swěta rozmołwjeć. Čehodla je esperanto tak jara jednore, móžeće hižo ze slědowaceho přehlada widźeć.

Kaž so wurěkuje, tak so pisa

Wurěkowanje nam Serbam žane ćeže nječini. Jenož na r ma so dźiwać, zo so přeco z jazykom wurěkuje abo zo je znajmjeńša derje słyšeć. (c)tož akcent nastupa, ma esperanto jenož jene prawidło: Kóžde słowo ma přizwuk na předposlednjej złóžce: ho-te-lo, a-mi-ko, kon-ti-nen-to.

Esperanto ma fonetiski prawopis (přeco so tak pisa, kaž so wurěkuje).

Wšitke pismiki so tak čitaja kaž w serbšćinje. Esperanto ma slědowace wosebite pismiki:

Esperanto ma šesć pismikow, kótarež w normje ISO-8859-2 (Latin 2) njejsu, ale jano w ISO-8859-3 (Latin 3) a Unikoźe. To su c, g, h, j a s, mějuce ^, a u, kótarež ma kulowatu kokulku ako rumunske a: ă. How pśecej 'x' slězy pismikow město pšawych esperanskich pismikow pišomy. [Sebastian]

cx -- wurěkuje so kaž č, ć: cxokolado čitamy čokolado

gx -- wurěkuje so kaž dź: gxirafo čitamy dźirafo

hx -- wurěkuje so kaž ch w wotmach, nic kaž w chodźić abo wjerch, na př. hxoro čitamy choro

jx -- wurěkuje so kaž ž: jxurnalo čitamy žurnalo

sx -- wurěkuje so kaž š: sxablono čitamy šablono

ux -- wurěkuje so kaž w, ł: frauxlo čitamy frawlo abo frałlo

Gramatika bjez wuwzaćow

Eksistuje jenož definitny artikl, kiž w singularu a pluralu jenak wupada.

la = tón, ta, to, ći, te

Kóncowki:

Wšitke substantiwy kónča so na -o a wšitke adjektiwy na -a:

granda domo = wulki dom

Dual w esperanće njeeksistuje.

W pluralu připójsnje so substantiwam a adjektiwam hišće -j:

grandaj domoj = wulke domy (abo wulkej domaj)

Adwerby maja podobnje kaž w druhich rěčach swoju kóncowku, mjenujcy -e. Přirunaj:

Eva estas bela. = Jěwa je rjana (adjektiw).

Eva kantas bele. = Jěwa spěwa rjenje (adwerb).

Esperanto znaje jenož dwaj padaj (kazusaj):

prěni pad (nominatiw: štó, što)
la ronda tablo = kulojte blido

štwórty pad (akuzatiw: koho, što)
la rondan tablon = (widźu) kulojte blido

Dalše pady, kiž w serbšćinje eksistuja (genitiw, datiw, instrumental, lokatiw), so w esperanće z pomocu předłožkow zwuraznjeja. Po nich steji nominatiw.

de la ronda tablo = (wot) kulojteho blida (genitiw)

al la rona tablo = (ke) kulojtemu blidu (datiw)

Akuzatiw steji po předłožkach jenož, hdyž so rozdźěl mjez městnom a směrom zwuraznja:

en la parko = w parku (městno)

en la parkon = do parka (směr)

Wosobowe pronomeny su:
mi =ja      ni = mój, my
vi = ty     vi = wój, wy
li* = wón   ili = wonaj, wonej, woni, wone
sxi* = wona  si = so, sebje
gxi* = wono  oni = spowšitkownjacy pronomen (čłowjek, jedyn)
* "Li" a "sxi" wužiwatej so jenož za wosoby. Za wšě nježiwe wěcy a zwěrjata wužiwa so "gxi".

Posesiwne pronomeny tworja so přez to, zo so adjektiwowa kóncowka -a wosobowyn pronomenam připójsnje:

mia = mój, via = twój, lia = jeho . . .

Druhe pady hač nominatiw so runje tak tworja kaž pola substantiwow a adjektiwow: mi = ja, de mi = wote mnje, al mi = ke mni, min = mje, kun mi = ze mnu, en mi = we mni.

Tež druhe pronomeny so prawidłownje tworja a hodźa so do tabulki zestajeć.
             kotry tutón někajki kóždy  žadyn
wosoba       kiu   tiu   iu      cxiu   neniu
wěc          kio   tio   io      cxio   nenio
kajkosć      kia   tia   ia      cxia   nenia
městno       kie   tie   ie      cxie   nenie
čas          kiam  tiam  iam     cxiam  neniam
přičina      kial  tial  ial     cxial  nenial
wašnje       kiel  tiel  iel     cxiel  neniel
mnóstwo      kiom  tiom  iom     cxiom  neniom
přisłušnosć  kies  ties  ies     cxies  nenies
Potajkim rěka kiu "što", neniam "ženje", tiel "tak", cxie "wšudźe", iom "trochu", tia "tajki", kial "čehodla" atd.

Adjektiwy so stopnjuja ze słowčkomaj pli (bóle, wjace) a plej (najbóle, najwjace):
granda         pli granda (ol)       plej granda (el)
wulki, -a, -e  wjetši, -a, -e (hač)  najwjetši, -a, -e (z)
Słowjesa (werby) so prawidłownje konjuguja. Njeprawidłowne słowjesa njeeksistuja. Za tworjenje prezensa, preterituma a futura dosahaja tři kóncowki.

prezens: -as

mi amas vin = ja će lubuju

vi amas min = ty mje lubuješ

li amas vin = wón će lubuje

preteritum: -is

mi amis vin = ja sym će lubował(a) (abo ja će lubowach)

vi amis min = ty sy mje lubował(a) (abo ty mje lubowaše)

li amis vin = wón je će lubował (abo wón će lubowaše)

futur: -os

mi amos vin = ja budu će lubować

vi amos min = ty budźeš mje lubować

li amos vin = wón budźe će lubować

Konjuktiw so twori z kóncowku -us (mi amus vin = bych će lubował(a)) a imperatiw z kóncowku -u (amu min = lubuj mje). Infinitiw so kónči na -i: Mi volas lerni esperanton. = Ja chcu esperanto wuknyć.

Prašenja, na kotrež so z haj abo ně wotmołwi, tworja so ze słowčkom cxu, na př.: Cxu vi komprenas min? = Rozumiš mje? -- Wotmołwa: Jes, mi komprenas vin. abo: Ne, mi ne komprenas vin.

Wot 1 hač do njeskónčnosće
unu   1  ses   6  dek unu    11  cent        100
du    2  sep   7  dek du     12  ducent      200
tri   3  ok    8  dudek      20  mil        1000
kvar  4  naux  9  dudek unu  21  dumil      2000
kvin  5  dek  10  tridek     31  dumil unu  2001
"miliono" wozamjenja milion. Z pomocu tutych ličbnikow móžeće nětko wowcki ličić. (Připódla prajene: "Dobru nóc!" je w esperanće "Bonan nokton!")

Ordinalne ličbniki so tworja z adjektiwowej kóncowku -a:

unua: prěni, prěnja, prěnje dua: druhi, druha, druhe atd.

Słowotwórba

Złóžki, kiž maja słowotwórbny woznam, činja esperanto wosebje jednore. Tu su te najwažniše:

Prefiksy:

ek- započatk čina: ekplori = zapłakać

mal- napřećiwk: malrapida = pomały, malhela = ćmowy

ge- wobaj seksusaj: gepatroj = staršej, gefratoj = bratřa a sotry

re- wospjetowanje: revidi = znowa widźeć, redoni = wróćo dać

Sufiksy

-ar- skupina, črjóda: kantaro = spěwnik, arbaro = lěs

-ajx- substanca, konkretna wěc: mangxajxo = jědź

-an- sobustaw: klubano = čłon kluba, vilagxano = wjesnjan

-ebl- móžnosć: legebla = čitajomny, ebla = móžny

-et- pomjeńšenje: knabeto = hólčk, hundeto = psyčk

-eg- powjetšenje: arbego = štomisko, litego = łožisko

-ej- městnosć: lernejo = šula, mangxejo = jědźernja

-ig- změnić něšto: nigra = čorny, nigrigi = čornić

-igx- stać so z něčim: nigrigxi = so čornić

-il- grat: trancxi = krać, trancxilo = nóž

-in- žónski ród: frauxlo = nježenjenc, frauxlino = njewudata holca

-id- młodźo: porkido = proso, cxevalido = žrěbjo

-ist- powołanje: laboristo = dźěłaćer, instruisto = wučer

-ul- čłowjek: maljuna = stary, maljunulo = starc

Z pomocu słowotwórbnych elementow móžeš z mało zakładnymi słowami wjele słowow wotwodźować. Sčińmy tu mały test:

Hdyž "sana" woznamjenja "strowy", kak rěka potom 'chory'? (c)to je sanigi, wotchorjeć, malsanulo, malsanulejo, lěkarstwo?

Wułušćenje

Pomhamy ći rady (prošu porto za list připołožić)!

Esperanto-Junularo en Sorabio

p/a Edward Wornar, Drježdźanska 64, D-02625 Budyšin
tel.: +49 / 35 91 / 39 60 96; edi@lusatia.de

Infos auf Deutsch gibt es auch bei unserem Landesverband:

Esperanto-Junularo en Saksio

p/a Wolfram Diestel, Schmiedestr. 17, D-04416 Markleeberg
tel.: (03 41) 4 77 84 56, Internet: ejs@www.uni-leipzig.de

slědk ku głownemu bokoju

acxeti
kupować
agi
jednać
ami
lubować
ankaux
tež
ankoraux
hišće
antaux
před
apud
pódla
arto
wuměłstwo
atendi
čakć
auxdi
słyšeć
baki
pjec
bela
rjany
blinda
slepy
bona
dobry
celi
wotpohladać
certa
wěsty
cirklo
kruh
cxar
dokelž
cxe
při
cxiam
přeco
cxie
wšudźe
cxio
wšitko
cxiu
kóždy
danki
so dźakować
de
wot
dio
bóh
diri
prajić
dividi
dźělić
do
potajkim
dum
mjeztym zo
ekster
zwonka
ekzerci
zwučować
el
z (něčeho)
en
w, do
erari
so mylić
esperi
so nadźijeć
estimi
sej wažić
fari
činić
fero
železo
filo
syn
fini
kónčić
flanko
bok
for
preč
forgesi
zabyć
forta
sylny
frato
bratr
fremda
cuzy
frua
zažny
glacio
lód
globo
kula
granda
wulki
grava
wažny
gxis
hač k
gxusta
korektny
havi
měć
hejmo
doma
hela
swětły
helpi
pomhać
hieraux
wčera
hodiaux
dźensa
horo
hodźina
horlogxo
časnik
ia
někajki
ie
něhdźe
infano
dźěćo
iri
hić
iu
něchtó
juna
młody
jxeti
ćisnyć
jxus
runje
kaj
a
kanti
spěwać
kapabla
kmany
kara
luby
kauxzo
přićina
ke
zo
kelkaj
někotre
kial
čehodla
kiam
hdy, hdyž
kie
hdźe, hdźež
kio
što, štož
kiu
štó, štóž
klubo
klub
kompreni
rozumić
koni
znać
kontraux
přećiwo
koro
wutroba
kredi
wěrić
kun
z (něčim)
kuri
běžeć
kuraci
wuhojić
kvanto
mnóstwo
lasi
wostajić
lavi
myć
legi
čitać
lerni
wuknyć
letero
list
libera
swobodny
libro
kniha
limo
hranica
lingvo
rěč
logxi
bydlić
longa
dołhi
luno
měsačk
mano
ruka
matura
zrały
mezo
srjedźizna
mezuri
měrić
miksi
měšeć
mola
mjechki
mono
pjenjezy
monto
hora
montri
pokazować
movi
pohibować
multa
mnohi
nacio
narod
ne
ně
necesa
trěbny
negxo
sněh
nenio
ničo
neniu
nichtó
nombri
ličić
nomo
mjeno
noto
znamka
odoro
wóń
ondo
žołma
paco
měr
pano
chlěb
paroli
rěčeć
patro
nan
pensi
myslić
peti
prosyć
pluvo
dešć
popolo
lud
por
za (někoho)
pordo
durje
porti
njesć
povi
móc
preni
wzać
preta
hotowy
pura
čisty
radiko
korjeń
rajto
prawo
rapida
spěšny
resti
wostać
riski
riskować
rivero
rěka
ronda
kulojty
rugxa
čerwjeny
saluti
strowić
savi
wuchować
scii
wědźeć
se
jeli
sed
ale
segxo
stólc
sen
bjez
senco
zmysł
senti
čuć
sidi
sedźeć
signifi
woznamjenjeć
skribi
pisać
stari
stać
stelo
hwězda
strato
droha
sub
pod
suno
słónco
super
nad
sur
na
sxipo
łódź
sxnuro
powjaz
sxteli
kradnyć
sxtono
kamjeń
tablo
blido
tago
dźeń
tero
zemja
tiam
tehdy
timi
so bojeć
tio
to
tiri
ćahnyć
tiu
tón
toleri
tolerować
tra
přez
trovi
namakać
tuj
hnydom
tuta
cyły
urbo
město
valida
płaćiwy
valo
dolina
valoro
hódnota
varma
ćopły
veni
přińć
vento
wětřik
vero
prawda
veturi
jěć
vidi
widźeć
vino
wino
vivi
žiwy być
vojagxi
pućować
vojo
puć
voki
wołać